و خطر كند. [2] .

به طور خلاصه، اقتدار كاريزمايي شديدا شخصي و منبعث از قدرت هاي خارق العاده تلقي مي شود؛ ممكن است مذهبي يا غير مذهبي باشد؛ رابطه اي عاطفي ميان پيرو و رهبر است؛ متضمن رسالتي است كه شايد احياي عقيده يا عرضه آرماني نو باشد؛ در زمان بحران اجتماعي، احتمال ظهور آن افزايش مي يابد؛ و بيشتر تغييرات اجتماعي و فكري را موجب مي شود. و بر درباره شرايط پيدايش كاريزما به تفصيل و روشني سخن نمي گويد و فقط به اين نكته كفايت مي كند كه اين نوع رهبري در دوره هاي فشار و اضطرار روحي، طبيعي، اقتصادي، اخلاقي، مذهبي و سياسي ظهور مي كند. به عبارت ديگر، منشأ جنبش هاي كاريزمايي پيدايش خلا معنايي است كه در نتيجه عدم كفايت سنت ها و نظام فكري مستقر براي تبيين تحولات نو ايجاد مي شود. [3] .

همانطور كه گفته شد از مفهوم رهبري كاريزمايي وبر انتقادهايي شده است كه از آن جمله مي توان به وجود ابهام در مفهوم مزبور، كلي بودن آن و مشكل بودن استفاده از آن در عمل اشاره كرد. از اين رو، برخي از انديشمندان علوم سياسي سعي كرده اند تا مفهوم رهبري كاريزمايي وبر را عملياتي كنند. ويلنر از جمله اين انديشمندان است كه تا حد زيادي در اين كار موفق بوده است. به نظر ويلنر، مفهوم

[ صفحه 6]

رهبري كاريزمايي چهار بعد مهم دارد كه مي توان در آنها، ارتباط رهبر با پيروانش را مشخص كرد:

1) بعد تصور پيروان از رهبر: پيروان بر اين باورند كه رهبرشان توانايي هاي فوق بشري و خصلت هاي ويژه اي دارد.

2) بعد پذيرش ايده هاي رهبر: پيروان

ايده ها و سخنان رهبر را صرفا به دليل آن كه وي آنها را بيان مي كند، مي پذيرند.

3) بعد اجابت و پذيرش: پيروان اوامر و دستورات رهبر را صرفا به دليل آن كه وي آنها را صادر كرده است، اجرا مي كنند.

4) بعد احساسي و عاطفي: عكس العمل پيروان در مقابل رهبر آميخته با محبت، دلبستگي و احترام و ايمان كامل است. [4] .

از ديگر ايراداتي كه در نظريه وبر وارد است حذف عنصر عقلانيت از رابطه پيروان و رهبري است. در نمونه رهبري امام كه اگر بتوان آن را واجد ويژگي كاريزماتيك دانست عنصر عقلانيت نقش اساسي دارد.

را مي توان بر حسب معيارهاي مختلف به مقوله هاي گوناگون تقسيم بندي كرد. شيوه اتخاذ تصميم ها يكي از معيارهاي مزبور است. در اين چارچوب، دو نفر از انديشمندان روابط بين الملل، تصميم را به سه مقوله عمده تقسيم مي كنند: [5] .

1) تصميم هاي برنامه ريزي شده: تصميم هاي عمده اي كه عواقب بلند مدتي دارند و به دنبال مطالعه، تأمل و ارزشيابي مفصل كليه گزينه هاي اتخاذ شده اند.

2) تصميم هاي بحراني: تصميم هايي كه در ادواري اتخاذ مي شوند كه تهديد شديدي پيش آمده و زمان پاسخگويي محدود است. هم چنين، ميزاني از غافلگيري نيز وجود دارد كه، به دليل نبود پاسخ هاي از پيش برنامه ريزي شده، لازم است كه پاسخي اختصاصي ارائه شود.

3) تصميم هاي تاكتيكي: تصميم هاي مهمي كه معمولا از تصميم هاي برنامه ريزي شده مشتق مي شوند و مي توانند مجددا ارزشيابي، تجديد نظر و لغو شوند.

به اين ترتيب، مي توان استدلال كرد كه تصميم هاي نوع اول و سوم در شرايط عادي، در مدت زمان در خور توجه و با تجزيه، تحليل و مباحثات بسيار زياد اتخاذ مي شوند، بر عكس، تصميمات نوع دوم در شرايطي غير عادي، در مدت زمان محدود، و در نتيجه با تجزيه، تحليل و مباحثات اندك اتخاذ مي شوند. در چنين شرايطي، فرآيند تصميم گيري تا حد درخور توجه دگرگون مي شود. در شرايط بحراني، وجود سه عنصر قطعي و مسلم است:

1) مورد تهديد بودن اهداف بسيار اولويت دار واحد تصميم گيري؛

2) محدود بودن زمان موجود براي پاسخگويي؛ و

3) غافل گيري. [6] .

با توجه به نكته هاي ياد شده، روشن مي شود كه بحران ها براي حكومت ها و مردم كشورهاي درگير حوادث، رويدادهاي مهمي محسوب مي شوند. بحران ها

دربرگيرنده مسائل و موضوعاتي اساسي هستند كه با امنيت و احتمالا امكان ادامه حيات و بقايشان مرتبط مي باشند. هم چنين، حوادثي هستند كه به سرعت بروز و گسترش مي يابند و از اين رو، اتخاذ تصميمات سريعي را ايجاب مي كنند. به اين ترتيب، افزون بر اهميت تصميمات اتخاذ شده در مواقع بحراني، سرعت اتخاذ آنها نيز اهميت دارد.

بنابراين، با توجه به ماهيت متفاوت تصميم هاي مربوط به بحران، طبيعي است كه رويه هاي تصميم گيري در شرايط بحراني با رويه هاي تصميم گيري در شرايط عادي بسيار متفاوت باشند. از جمله ويژگي هاي تصميم گيري در بحران آن است كه مي توان به كاهش تعداد افراد دخيل در تصميم گيري و محدود شدن گروه تصميم گيرنده اشاره كرد. هم چنين در مواقع بحراني، تصميم گيرندگان به شدت به استرس دچار مي شوند و اين وضعيت پيشامدهاي عميقي دارد.

[ صفحه 7]

مي آيد.

مطالعه رفتار و عملكرد امام خميني (ره) در طول جنگ ايران و عراق - به ويژه سال هاي نخستين جنگ - نشان مي دهد كه ايشان از شيوه مزبور مديريت بحران ها به نحو احسن استفاده كردند. بر خلاف تصور عده اي كه شيوه مديريت امام را فردي يا در ارتباط مستقيم با مردم مي پندارند، ايشان از مديريت سيستميك نيز نهايت استفاده را مي كردند و اصولا به اين روش بيشتر اعتقاد داشتند.

نمونه بارز اين امر نيز تأكيد خاص حضرت امام به نقش شوراي عالي دفاع بود. اين شورا كه مطابق قانون اساسي براي اداره امور جنگ تشكيل شده بود نقشي اساسي در تصميم گيري هاي مرتبط با جنگ داشت. امام در سخت ترين شرايط جنگ تحميلي نيز از اين شورا سلب مسئوليت نكرد و همواره، بر تمركز تصميم گيري ها در آن تأكيد داشت. براي نمونه، ايشان در بيانيه اي خطاب به مردم و مسئولان در مورخ 25 / 2 / 59 ضمن تأكيد بر معيار بودن قانون اساسي در اعمال نهادها و مأموريت يافتن شوراي عالي دفاع مي فرمايند: «مسائل دفاع در شورا مطرح و رسيدگي مي شود و پس از تصويب، تصميم در اجرا با فرماندهي كل قواست و قواي مسلح بايد اوامر ايشان را اجرا كند». [7] .

با آن كه شورا به صورت مرتب جلسه هايي را در خدمت امام تشكيل مي داد، اما امام به ارائه رهنمودهاي كلي (و در مواقعي انتقاد) بسنده و به هيچ وجه سعي نمي كردند اختيارهاي آن را تحديد كنند يا به طور كامل به تصميم هايش جهت دهند.

در چارچوب سلسله مراتب تصميم گيري و اجرا، امام بر رعايت سلسله مراتب و اطاعت نيروها از

فرماندهان خود تأكيد ويژه اي داشتند. براي نمونه، ايشان تا جايي كه ممكن بود بر فرماندهي كل قوا از سوي بني صدر (علي رغم عملكرد منفي ايشان) تأكيد مي كردند. در سطوح پايين نيز، به طور مرتب نيروهاي ارتش، سپاه، بسيج و ژاندارمري را به اطاعت از فرماندهان خود توصيه مي نمودند. [8] .

در جريان عملكرد بني صدر و مسائلي كه ايشان به وجود آورده بودند (نوعي بحران در بحران) نيز، عملكرد امام بر مبناي مديريت سيستميك بود. با آن كه امام نفوذ بالايي در ميان مردم داشتند و با يك اشاره مي توانستند با وي برخورد كنند، اما تا زماني كه مجلس جريان قانوني عزل بني صدر را طي نكرد، اقدامي انجام ندادند.

افزون بر شوراي عالي دفاع، مجلس شوراي اسلامي دومين نهادي بود كه در جريان مديريت جنگ نقش داشت.

[ صفحه 8]

در اين حوزه نيز، سياست امام تنها نظارت بر عملكرد مجلس بود و ايشان به اين عملكرد خاصي مي دادند.

اما در كنار مديريت سيستميك جنگ كه از سوي دو نهاد ياد شده و با نظارت ايشان صورت مي گرفت، مديريت كاريزماتيك بحران هاي سياسي الگوي دوم مديريت امام بود كه در نوع خود سابقه نداشت. در واقع، هنر امام در تلفيق اين نوع مديريت با الگوي سابق بود. اين نوع مديريت بر ماهيت و نوع رابطه امام با توده هاي مردم كه تحت تأثير كاريزماي بالاي ايشان قرار داشت، مبتني بود. برآيند چنين مديريتي، حضور تعيين كننده نيروهاي مردمي - به ويژه سپاه و بسيج - در جبهه هاي جنگ بود و در نهايت اين نيرو در عقب راندن نيروهاي

عراق از خاك ايران، نقش اصلي را ايفا كرد.

الگوي مديريت امام بر آموزه هاي ديني و روان شناختي مردم ايران قرار داشت. ايشان با بهره گيري از اصول روان شناختي سعي مي كردند آرامش كشور و ملت را در شرايط حاد بحراني حفظ كنند. البته، بايد يادآور شد كه به خوبي نيز در اين كار موفق شدند. ايشان در همان آغاز جنگ طي صحبت هايي خطاب به مردم ايران فرمودند: «اين يك دزدي آمده است يك سنگي انداخته و فرار كرده، رفته است سر جايش، ديگر قدرت اين كه تكرار بكند انشاء الله ندارد. من به ملت ايران سفارش مي كنم كه چند جهت را ملاحظه كنند. يك جهت اين كه خونسردي خودشان را حفظ كنند و ابدا توجه به اين معنا كه يكي قضيه اي واقع شده است (و واقعا واقع نشده قضيه اي) توجه نكنند به اين معنا، يك وقت اغتشاشي بار نيايد». [9] .

از سوي ديگر، امام توانستند با استفاده از نفوذ خود در ميان مردم و با بهره گيري از باورهاي ديني شان، به بهترين وجهي آنها را براي حضور در جبهه هاي جنگ بسيج كنند.

«و اينجانب اولا به ملت ايران هشدار مي دهم كه خود را مهيا كنند و اسلحه هاي خود را آماده كنند و به حال آماده باش باشند كه اگر خداي نخواسته محتاج بسيج عمومي شد و اگر به جهاد مقدس عمومي داده شد، فورا به ميدان رفته و از دين خدا و كشور اسلامي دفاع نمايند». [10] .

به اين ترتيب، تركيبي از دو سبك مديريت بحران ها - مديريت سيستميك و مديريت كاريزماتيك - بود كه توانست جلوي تجاوز عراق به ايران

را بگيرد و الگوي منحصر به فردي را از امام به ميراث بگذارد.